Obiekt Światowego dziedzictwa UNESCO Puszcza Białowieska w krytycznym stanie – alarmują eksperci Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody

W najnowszym raporcie IUCN World Heritage Outlook 2025 Puszcza Białowieska została sklasyfikowana jako obiekt o „krytycznym stanie zachowania”, co oznacza najwyższy poziom zagrożenia dla jej wyjątkowych wartości przyrodniczych jako Światowego obiektu UNESCO.

Raport IUCN link: Białowieża Forest | World Heritage Outlook

Puszcza Białowieska, wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1992 roku jako obiekt transgraniczny, obejmuje obszary w Polsce i na Białorusi. Jest jednym z ostatnich i największych fragmentów pierwotnego lasu nizinnego w Europie, stanowiąc miejsce życia żubrów, wilków, rysi i setek innych gatunków. Puszcza Białowieska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO na podstawie kryteriów IX i X, które dotyczą wyjątkowej wartości ekologicznej i światowego znaczenia dla ochrony różnorodności biologicznej.

Po masowych wycinkach w 2017 r. i budowie zapory na granicy polsko-białoruskiej stan Puszczy Białowieskiej jest krytyczny. Eksperci UNESCO i IUCN apelują o „pilne działania!”.

W raporcie IUCN z 11 października 2025 roku wskazano, że „procesy ekologiczne w Puszczy są poważnie zakłócone”, a wpływ człowieka – w tym gospodarka leśna, budowa zapory granicznej oraz zmiany hydrologiczne – zagrażają integralności tego wyjątkowego ekosystemu.

Główne zagrożenia wskazane w raporcie to : 

• Gospodarka leśna – w 2017 r. Lasy Państwowe przeprowadziły masową wycinkę drzew i usuwanie martwego drewna w strefach obejmujących lasy naturalne, gdzie gospodarka leśna jest zakazana. Wycięto 200 tys. m3 drzew, z tego połowę w chronionych drzewostanach ponadstuletnich. Działania te zakłóciły naturalne procesy przyrodnicze, co miało negatywny wpływ na wyjątkową wartość obiektu. Eksperci wskazują, że prace leśne stanowią zagrożenie dla Puszczy Białowieskiej, dlatego podstawową zasadą dla wszystkich lasów wchodzących w skład obiektu jest „nienaruszona dzika przyroda” oraz że „eksploatacja drewna w celach gospodarczych jest zakazana”. 
• Zarządzanie obiektem UNESCO – eksperci wskazują, że pracownicy nadleśnictw zarządzających obiektem nie posiadają niezbędnych kompetencji: „około 150 pracowników jest przeszkolonych głównie w zakresie gospodarki leśnej i nie mają wiedzy fachowej do prowadzenia działań niezbędnych do ochrony wyjątkowych walorów przyrodniczych danego obiektu, w tym relacji ze społecznościami lokalnymi i zachowania różnorodności biologicznej”.
• Zmiany hydrologiczne – wiele obszarów puszczy zostało w przeszłości osuszonych przez sieć melioracyjną, a niektóre rzeki zostały skanalizowane. Wybudowana w 2022 r. zapora graniczna blokuje przepływy wód podziemnych i powierzchniowych, osuszając teren po stronie polskiej i pogarszając stan zdrowotny drzewostanów. Wysychanie lasu jest potęgowane przez zmianę klimatu. Eksperci zaznaczają, że na terenie obiektu nadal znajduje się wiele rowów melioracyjnych wzdłuż granic działek leśnych i dróg, które można zablokować, aby zwiększyć retencję wody w obiekcie.
• Zapora graniczna wraz ze wzmożoną aktywnością służb w strefie przygranicznej – na polsko-białoruskiej granicy znajduje się obecnie dziewięć równoległych barier infrastrukturalnych, które uniemożliwiają przemieszczanie się dziko żyjących zwierząt (z wyjątkiem ptaków i owadów latających). Przygotowano jedynie 3 bramy mające rzekomo pełnić funkcję przejść dla dużych zwierząt, ale pozostają one stale zamknięte. Pomiędzy barierami po polskiej i białoruskiej stronie uwięzione są żubry. Zapora podzieliła obiekt na dwie odrębne jednostki, co znacząco pogłębiło fragmentację Puszczy.
• Utrata bioróżnorodności – w wyniku wybudowania zapory kluczowe dla obiektu gatunki nie mogą migrować. Rysie w polskiej części (ok. 9 dorosłych osobników, w tym zaledwie 2 samice) są zagrożone wyginięciem w ciągu 5–10 lat, jeśli nie nastąpi napływ osobników z Białorusi. Zapora jest nieprzekraczalną barierą także dla żubrów, łosi, jeleni, wilków i niedźwiedzi, zatrzymując ich rekolonizację. Brak kontroli nad wwożonymi do Puszczy materiałami budowlanymi zagraża także wprowadzeniem do obiektu gatunków obcych i inwazyjnych.
• Sieć dróg leśnych – utrzymanie, rozbudowa i wzrost użytkowania sieci dróg utwardzonych i nieutwardzonych w związku z działaniami Lasów Państwowych oraz wojska, straży granicznej i policji w kontekście ochrony granicy powoduje fragmentację siedlisk oraz zagraża rozprzestrzenianiem gatunków obcych i inwazyjnych na terenie obiektu i wzrostem śmiertelności zwierząt. 
• Brak zintegrowanego planu zarządzania – od czasu ostatniej oceny perspektywicznej w 2020 r. Polska nie zakończyła prac nad przyjęciem zintegrowanego planu zarządzania w celu włączenia ochrony wyjątkowych walorów przyrodniczych obiektu do lokalnych, regionalnych i krajowych systemów planowania. W styczniu 2025 roku Polska ogłosiła, że zakończenie prac nad planem zarządzania zostanie ponownie opóźnione – tym razem do końca 2025 roku.

Międzynarodowi eksperci alarmują

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) podkreśla, że obiekt stoi w obliczu poważnych zagrożeń i apeluje o „pilne działania” w celu przywrócenia naturalnych procesów ekologicznych i ograniczenia ingerencji człowieka. Eksperci wskazują, że „aby chronić wyjątkowe wartości uniwersalne tego obiektu, należy zapewnić, aby procesy ekologiczne przebiegały bez zakłóceń (…)”. Tylko w ten sposób można zachować Wyjątkową Uniwersalną Wartość (OUV) Puszczy Białowieskiej dla przyszłych pokoleń.

Eksperci w raporcie zaznaczyli, że jedynym pozytywnym działaniem dla przyrody Puszczy Białowieskiej jest fakt wstrzymania gospodarki leśnej w Puszczy w 2018 r (z uwagi na wyrok TSUE i zabezpieczenie sądu cywilnego), co pozytywnie wpłynęło na zachowanie wyjątkowej uniwersalnej wartości obiektu.

Pełne przywrócenie łączności ekologicznej na całym obszarze Puszczy w perspektywie krótkoterminowej jest mało prawdopodobne z powodu obecnej sytuacji geopolitycznej. Stan ochrony Puszczy można jednak poprawić tu i teraz.

Rozwiązania dla Puszczy

W ocenie Pracowni na rzecz Wszystkich Istot w celu skutecznej ochrony Puszczy Białowieskiej i zachowania jej wyjątkowej wartości przyrodniczej, konieczne jest:

1. Pilne przyjęcie Zintegrowanego Planu Zarządzania obiektem, gwarantującego ochronę naturalnych procesów przyrodniczych i siedlisk gatunków. Wymaga to wyeliminowania gospodarki leśnej i łowieckiej z całego Obiektu.
2. Przyjęcie Planu Ochrony dla obszaru Natura 2000 Puszcza Białowieska zabezpieczającego siedliska przyrodnicze i siedliska gatunków przed negatywnym wpływem działalności człowieka. Oba te dokumenty, choć przygotowywane od kilku lat, mają status projektów i nie zostały przyjęte przez polski rząd i wdrożone.
3. Trwałe wyeliminowanie gospodarki leśnej z najcenniejszych fragmentów Puszczy Białowieskiej poprzez stworzenie wielkopowierzchniowych rezerwatów przyrody. Rezerwaty są najskuteczniejszym środkiem ochrony i odbudowy przyrody. 
4. Pilne zasypanie rowów odwadniających puszczę w celu zatrzymania wody w lesie.
5. Zaprzestanie utrzymywania i rozbudowywania przez Lasy Państwowe dróg leśnych. Likwidacja dróg nieużytkowanych.
6. Całkowite rozgrodzenie upraw leśnych i rezygnacja z ich pielęgnacji.

Ostania propozycja przygotowywanego od ponad 3 lat Zintegrowanego Plan Zarządzania Obiektem zakłada ograniczenie strefy gospodarki leśnej w polskiej części Puszczy Białowieskiej z 18% do zaledwie 4%, ale nadal dopuszcza prowadzenie wycinek – w tym w bezpośrednim sąsiedztwie granic Białowieskiego Parku Narodowego oraz wewnątrz zwartych obszarów drzewostanów ponadstuletnich. Dopuszcza także prowadzenie polowań w obszarach buforowych położonych wewnątrz obiektu – m.in. na polanach miejscowości Białowieża, Teremiski, Pogorzelce i Budy.

Sytuacja geopolityczna utrudnia ochronę Puszczy, ale wiele potrzebnych działań ochronnych można podjąć natychmiast, niezależnie od kryzysu granicznego. Wstrzymanie rozbudowy dróg i renaturyzacja tych, które nie są potrzebne, usunięcie niepotrzebnych grodzeń w lasach, a także zlikwidowanie rowów melioracyjnych, wyprowadzających wodę z Puszczy, można przeprowadzić niewielkim kosztem już teraz. Od lat apelują o to polscy przyrodnicy, a teraz potwierdzają tę konieczność eksperci w raporcie IUCN, nie rozumiem więc, dlaczego wciąż z tym zwlekamy  

– komentuje prof. Michał Żmihorski, dyrektor Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży.

Eksperci nie pozostawiają złudzeń – jeden z najcenniejszych lasów Europy jest w krytycznym stanie. Wzywamy rząd Donalda Tuska do pilnych i zdecydowanych działań zmierzających do trwałej ochrony całej polskiej części Puszczy Białowieskiej. Inaczej Puszcza trafi na listę obiektów w zagrożeniu, co będzie międzynarodowym skandalem 

– mówi Radosław Ślusarczyk z Pracowni na rzecz Wszystkich Istot.

Raport IUCN link: Białowieża Forest | World Heritage Outlook

Kontakt:
prof. Michał Żmihorski, Instytut Badań Ssaków PAN w Białowieży, tel. 600 123 102, e-mail: [email protected]
Radosław Ślusarczyk, Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, tel. 660 538 329; e-mail: [email protected]