Krytyczny stan Puszczy Białowieskiej – alarmują naukowcy i przyrodnicy

Właśnie ukazało się stanowisko Państwowej Rady Ochrony Przyrody (PROP), w którym alarmuje o krytycznym stanie Obiektu Światowego Dziedzictwa UNESCO Puszczy Białowieskiej. Najcenniejszy las Europy nie zdążył się jeszcze podnieść po nielegalnych, masowych wycinkach w 2017 r., kiedy jego unikatowa przyroda musi się mierzyć z presją bariery na granicy polsko-białoruskiej, rozbudową dróg i odwadnianiem. PROP przedstawia więc listę działań naprawczych, apelując do poszczególnych ministerstw o ich pilne wdrożenie – w przeciwnym razie utracimy największy skarb przyrodniczy Polski.

Pełna treść stanowiska PROP

Stanowisko w sprawie pilnych działań naprawczych dla Obiektu Światowego Dziedzictwa UNESCO „Puszcza Białowieska” Państwowej Rady Ochrony Przyrody to reakcja na raport Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) z 29 października br. To w nim eksperci i ekspertki określili poziom zagrożenia dla wartości przyrodniczych Puszczy jako obiektu UNESCO najniższym z możliwych w czterostopniowej skali.

Równia pochyła

Z biegiem lat kondycja Puszczy Białowieskiej była oceniana coraz gorzej. W raporcie z 2014 r. IUCN ocenił stan Puszczy Białowieskiej na „dobry z zastrzeżeniami”. W 2017 r., po masowych wycinkach, ocena spadła o stopień niżej do „poważnych zastrzeżeń”. W kolejnych latach stan „poważnych zastrzeżeń” się utrzymywał. Tymczasem w 2025 wskazano już, że Obiekt Światowego Dziedzictwa „Puszcza Białowieska” jest w stanie „krytycznym”.

Co miało wpływ na tak drastyczny wzrost poziomu zagrożenia dla wartości przyrodniczych Puszczy Białowieskiej? Puszcza położona jest po obu stronach granicy, więc by odpowiednio nią zarządzać konieczna jest współpraca, co w obecnej sytuacji geopolitycznej jest niemożliwe. Kolejnym bardzo negatywnym czynnikiem jest wybudowana zapora i rozbudowa infrastruktury drogowej powodująca postępującą fragmentację. Naukowcy zwrócili też uwagę na brak przyjętego Zintegrowanego Planu Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa UNESCO „Puszcza Białowieska”, który Polska miała przygotować do końca 2023 r.

Raport IUCN wskazywał też, że Lasy Państwowe zarządzające większością polskiej części Puszczy Białowieskiej „nie mają fachowej wiedzy do prowadzenia działań niezbędnych do ochrony wyjątkowych walorów przyrodniczych”, ponieważ przeszkoleni są głównie w zakresie gospodarki leśnej, czyli eksploatacji, która pogarsza tylko stan Puszczy.

Alarm dla Puszczy

W stanowisku Państwowej Rady Ochrony Przyrody czytamy:

„(...) bez podjęcia zdecydowanych i skoordynowanych działań naprawczych, stan Obiektu najprawdopodobniej ulegnie dalszemu pogorszeniu, z ryzykiem nieodwracalnej utraty jego unikatowych wartości. Sytuacja wymaga pilnej reakcji państw zarządzających Obiektem oraz pełnego, skoordynowanego zaangażowania wszystkich organów odpowiedzialnych za ochronę i utrzymanie jego integralności”.

Plan naprawczy

Naukowcy i przyrodnicy z PROP wskazują konkretne kroki, jakie należy podjąć, adresując je do właściwych instytucji i ministerstw. I tak Ministerstwo Klimatu i Środowiska oraz podległa mu Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Białymstoku powinny natychmiast nie tylko przyjąć Zintegrowany Plan Zarządzania Obiektem Światowego Dziedzictwa UNESCO „Białowieża Forest”, ale także przyjąć plan ochrony dla obszaru Natura 2000. Kluczowe jest także ustanowienie wielkopowierzchniowych rezerwatów przyrody w najcenniejszych fragmentach Puszczy, bo to gwarantuje skuteczną ochronę.

PROP uznał także za niezbędne zaprzestanie polowań w granicach obiektu UNESCO, łącznie z polanami. Postuluje także wyłączenie części dróg leśnych z użytkowania i zatrzymania powstawania nowych dróg. Niemniej istotne jest prowadzenie kompleksowego monitoringu, by móc reagować na pojawiające się zagrożenia.

W ocenie PROP należy także niezwłocznie poprawić sytuację hydrologiczną w Puszczy Białowieskiej m.in. poprzez likwidację niepotrzebnych rowów melioracyjnych czy odtwarzając mokradła i siedliska podmokłe.

Również podlegli resortowi środowiska leśnicy powinni niezwłocznie podjąć działania naprawcze, jak choćby – zaprzestać utrzymywania (koszenia, nawożenia kruszyw czy usuwania przewróconych drzew) zbędnych dróg w Puszczy. Likwidacja ogrodzeń zabezpieczających uprawy leśne pomogłaby kompensować fragmentację siedlisk i wyeliminowałaby ryzyko kolizji czy wplątywania się w nie wielu gatunków ptaków czy ssaków.

Profesor Michał Żmihorski, dyrektor Instytutu Biologii Ssaków PAN w Białowieży i członek PROP zauważył, że powyższe zalecenia naukowców nie są czymś nowym, lecz od lat podnoszonym na spotkaniach z decydentami odpowiednich resortów, czy z leśnikami. Część z zaleceń zdaniem Żmihorskiego można wdrożyć od razu i niewielkim kosztem.

Przyroda w służbie Obrony Narodowej

Członkowie i członkinie PROP zwrócili się w swoim stanowisku także do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz Ministerstwa Obrony Narodowej, a także do podległym im jednostek Straży Granicznej i Wojska Polskiego o minimalizację wpływu działań na przyrodę. Można to zrobić ograniczając transport i komunikację samochodową do niezbędnych wyznaczonych dróg leśnych, zlokalizowanych w miarę możliwości na obszarach poza obszarami o najwyższej wartości przyrodniczej. Podobnie powinno być w przypadku lokalizacji infrastruktury czy wybieraniu rozwiązań technicznych (lekkie konstrukcje, infrastruktura mobilna), by minimalizować wpływ na siedliska.

Naukowcy podkreślają także, że naruszanie integralności ekologicznej Puszczy może oznaczać poważne osłabienie bezpieczeństwa Państwa. Szczególnie zadbanie o tereny podmokłe jest tu zbieżne z planowaniem skutecznych rozwiązań obronnych programu „Tarcza Wschód”.

Dlatego też apel PROP skierowany został również do Ministerstwa Infrastruktury, które jest zwierzchnikiem Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie, by wstrzymać wszelkie prace regulacyjnych i utrzymaniowych na ciekach w Puszczy Białowieskiej. Działania takie jak pogłębianie, prostowanie, umacnianie brzegów, usuwanie przeszkód oraz konserwacja rowów melioracyjnych prowadzą do trwałego osuszania podmokłych siedlisk, więc powinny być wstrzymane.

„Należy podkreślić, że ochrona Puszczy Białowieskiej wymaga nie tylko reakcji doraźnej, lecz również długofalowej strategii opartej na wiedzy naukowej, współpracy instytucjonalnej i poszanowaniu zobowiązań międzynarodowych. Zalecane działania są niezbędne dla poprawy stanu Puszczy Białowieskiej w granicach Polski i powinny zostać wdrożone w trybie pilnym” – podkreślają w końcowym wniosku członkowie PROP. 

Obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO Puszcza Białowieska ma ogromnego pecha. Najpierw była niszczona przez wycinki Lasów Państwowych, teraz mierzy się z konsekwencjami wojny hybrydowej wywołanej przez stronę białoruską. Jednak pomimo sytuacji geopolitycznej musimy wdrożyć na już pilne działania naprawcze. Równolegle trzeba podjąć działania systemowe, by zminimalizować ryzyko wystąpienia podobnego stanu w przyszłości. Powinniśmy objąć nasz najcenniejszy las trwałą, skuteczną ochroną, co będzie z korzyścią nie tylko dla przyrody, ale także dla lokalnej społeczności, turystów i przyszłych pokoleń 

– podsumował Radosław Ślusarczyk z Pracowni na rzecz Wszystkich Istot i członek PROP.